In wat voor samenleving willen we leven?

[Geertjan Benus]

28 december 2012 schreef ik onderstaand bericht

18 maart 2014 las ik in het AD online het bijgaande.

Omdat het opnieuw de onmacht illustreert van volwassenen en van vertegenwoordigers van 'het gezag' publiceer ik het geheel nog een keer.

Mijn vraag aan de lezers is: had deze kwestie (zie boven de link 'het bijgaande') op een subtielere, meer pedagogische en integrale manier opgelost kunnen worden? Wanneer we nu over jeugd spreken, denken we toch direct aan ketens van zorg- en hulpverlening. Waarom niet in dit geval?  

De berichten in de pers liegen er niet om. Alsof het in de lucht hangt. Alsof we er niets aan kunnen doen. Alsof het iets is dat ons overkomt. Waar we machteloos naar kijken. Zoals we een besmettelijke ziekte in machteloosheid ondergaan.

Fleur Bloemen (voor de ogen van medescholieren voor de trein), Dirk Wagner († 1994), Ricky van Bommel († 2011) en in de States schoot de 13-jarige Cade Poulos zichzelf dood voor de ogen van zijn klasgenoten. Dit zijn nog slechts enkele kinderen van de velen in de afgelopen decennia. En dan de oproep van onze vicepremier aan ons om gevoeliger te zijn voor elkaars gedrag en dat gedrag af te wijzen als dat afgewezen moet worden. Die tekst zeurt door in mijn hoofd met nog vers op mijn netvlies de doodgetrapte scheidsrechter. Daar moeten ook volwassenen naar hebben gekeken zonder tijdig in te grijpen.

Niet ingrijpen bij pesten (dat is uiteraard van een andere orde dan het doodschoppen van een scheidsrechter), veronderstelt ten onrechte dat er bij de gepeste een gebrek aan sociale vaardigheden is. Die moet het kind zich dan maar eigen maken. Het gaat hierbij om gedragingen bij pester en gepeste die van niet vergelijkbare ordes zijn in de (psychosociale) ontwikkeling van kinderen.

Pesten in onze samenleving

Jeffrey Arenz, zelf slachtoffer van pesten en er gelukkig weer bovenop gekomen, zegt:  ‘We moeten onze ogen open houden. Mensen kijken te gemakkelijk weg.' Onze vicepremier zegt:  ‘Er is helaas geen oplossing, geen knop waar het kabinet op kan drukken om pesten uit te bannen‘. Maar heeft de vicepremier enig idee waar het om gaat? Pesten is disfunctioneel gedrag. Pesten komt voort uit een gebrek aan zelfzekerheid en uit een behoefte aan zelfbevestiging bij de pester.

Zoals die (hoge) ambtenaar wellicht behoefte had aan zelfbevestiging. Hij twitterde iets over zijn gevoelens over het opbreken van een tentenkamp. Gelukkig kwamen daarop direct afkeurende reacties. Zaten bij die reacties ook reacties van collega ambtenaren?

De context waarin pesten plaatsvindt

Nog even iets meer voor de sfeertekening van onze huidige samenleving. Het Dagblad van het Noorden 29 juli 2012: ‘De Harm Jan Zondagschool (Junior College) in Groningen hoeft een 13-jarige leerling die zich schuldig heeft gemaakt aan pesten niet van school te sturen. De moeder van het kind dat werd gepest, had dit geëist in een kort geding.‘  Dat dit zo moest gaan! Nee, we gaan niet met onze kinderen om de tafel met de ouders daarbij voor een goed gesprek, we pakken het juridisch op en we vragen de rechter om een uitspraak. Hoe ver laat een schoolbestuur of een directeur van een school het komen? Het onderwerp is kennelijk te lastig in onze huidige samenleving.

Waar zijn de volwassenen met de knoppen waarop zij kunnen drukken omdat zij invloed kunnen uitoefenen op hun kinderen? Ik krijg de indruk dat er steeds minder sprake is van een verhouding tussen volwassenen en hun kinderen waarin nog sprake is van een pedagogisch verantwoorde afstand. Ouders gáán voor hun kinderen voor de volle 100%. Dat is op zich goed. Maar het gaat er om hoe die 100% ervoor gaan, er uitziet. Wanneer elke vorm van kritiek op het eigen kind ervaren zal worden door dat kind als verraad, en elke vorm van kritiek de relatie dreigt te verstieren, is die 100% gaan voor je kind niet goed. Dat geldt zowel voor de relatie van de ouder met een gepest kind als voor de relatie van de ouder met een pester.

100% gaan voor je kind, wil nog niet zeggen dat het contact goed is tussen de belangrijke volwassene en het kind. De sfeer in onze huidige samenleving lijkt te worden bepaald door kinderlijk gedrag van volwassenen, zeker wanneer ik Jeffrey hoor zeggen dat de leraar moest lachen toen hij voor diens ogen in elkaar geslagen werd door klasgenoten.  Een dergelijke leraar stelt zich op als maakt hij deel uit van de groep kinderen en hij maakt van zichzelf een kind onder kinderen. Hij laat zich door de groep kinderen inclusief maken. Die leraar heeft op een verkeerde manier opgelet bij vakken als groepsdynamica. Hij heeft dat vak alleen leren gebruiken voor zijn eigen macht.

Die ontwikkeling in onze samenleving komt óók voort uit een ongenuanceerde tegenreactie op het Calvinisme: we mogen niet langer belerend zijn. Kinderen moeten de vrijheid krijgen om ervaring op te doen – dat is belangrijker  dan regels stellen.  Punt is alleen dat die ervaring een beetje eenzijdig wordt, wanneer persoonlijke meningen steeds minder uitgesproken zijn onder dwang van de publieke opinie in een populistische sfeer. Punt is ook dat het opdoen van ervaringen door kinderen geen zin heeft wanneer de belangrijke volwassenen in het leven van het kind geen goede gesprekken voeren met het kind over die ervaringen.

Groepsdynamica en pesten

Pesten komt voort uit een diepgaande onzekerheid. Zo ook ‘meer en meer gepest worden’. Pesten is een structurele vorm van plagen. Het is te vergelijken met regressiegedrag onder dieren in een dierentuin. Het gedragspatroon van die dieren is versimpeld. Die dieren lopen bijvoorbeeld alleen nog heen en weer en er is weinig variatie in de groepsinteractie. De groepsstructuur is verstoord. Er is ook sprake van verveling.

Zo ook bestaat verveling onder pesters. Zij creëren met hun gedrag voor zichzelf een zeer veilige sociale omgeving die zeer overzichtelijk is. De angst onder de andere kinderen ook gepest te worden, maakt dat die anderen vooral vriendjes willen zijn van de pester. Pesters merken dat de stimuli die zij geven aan hun slachtoffer tot een respons leidt bij het slachtoffer die de pester een zeker machtsgevoel geeft. Dat machtsgevoel hebben pesters nodig. Ze zijn in hun natuurlijke eigenstandige houding diepgaand onzeker. De pesters ontlenen hun gevoel van zekerheid aan de afhankelijke reactie bij hun slachtoffer. Die afhankelijkheid is eerst oppervlakkig. Het slachtoffer heeft geen adequate reactie tot zijn beschikking omdat het op dat terrein geen natuurlijke behoefte voelt tot interactie. De gepeste ontleende aanvankelijk zijn zekerheid aan zichzelf, aan zijn eigenstandige persoonlijke eigenschap­pen en aan de wijze waarop zijn ouders hem of haar hebben gestimuleerd. Wanneer het pestgedrag aanhoudt, gaat de aanvankelijke oppervlakkige onzekerheid bij elke nieuwe pesterij, elke primitieve kenmerkende herhaling, dieper in de vezels zitten van de gepeste. De gepeste leeft steeds meer in een wereld waarin hij het als zinloos ervaart om nog initiatieven te nemen in het sociale. Hij voelt zich machteloos en ongelukkig.  Wan­neer dat alles niet opgemerkt wordt door de belangrijke volwassenen in zijn leven, is er iets goed fout.  Langdurig niet met vriendjes thuiskomen en vaak alleen zijn, zijn gemakkelijk op te vangen signalen.

Slachtoffers

Het ontbreken van een adequate reactie op het pestgedrag bij de gepeste en zijn sociale omgeving geeft een des te grotere kick bij de pester naarmate het natuurlijke gedrag van het slachtoffer voorafgaande aan het pesten iets uitstraalde dat de pester des te heftiger onzeker zou maken. Kennelijk hebben pesters de reactie van het slachtoffer nodig voor hun eigen zelfzekerheid. Pesters kiezen hun slachtoffers nauwkeurig uit. Het gevolg is catastrofaal voor de hele groep. De kinderen die niet gepest worden, zijn ook slachtoffer. In dergelijke groepen is heel veel gedrag niet zelf gekozen, maar afgedwongen. Cruciaal is om uit te vinden waardoor de pester deze bevrediging nodig heeft. Die behoefte kan vele oorzaken hebben. Betrek daar vooral de ouders bij.

Premier en vicepremier

Ga nu niet een wetenschappelijk onderzoek subsidiëren. Maar stel om te beginnen onderwerpen op uw eigen werkvloer aan de orde waardoor u door gaat krijgen hoeveel (hoogopgeleide) volwassenen zich op een kinderlijk niveau gedragen, zoals gisteren nog die twitteraar van Binnenlandse Zaken. Het gaat u er dan om de “volwassenen” te vinden die geen enkel besef hebben of willen hebben van de gevolgen van hun eigen gedrag op de sociale omgeving. En zelfs op een hele samenleving als de functionaris in kwestie toevallig op een zeer invloedrijke plek zit. Begin desnoods met deze aandacht in het onderwijs. Volwassenen maken de sfeer en de veiligheid waarin kinderen kunnen oefenen met hun sociale gedrag.

Geloof mij heren, ik spreek uit ervaring. Ik kan u bevestigen dat uw woorden heel waar zijn: u mist de knop om dit verschijnsel terug te dringen. U bent namelijk meer dan gemiddeld in onze maatschappij het prodúct van onze samenleving...