Docu: Maakt een gekozen burgemeester Nederland democratischer?

[Froukje Wiendels]

Op Soulflix vindt u de documentaire De Gekozen Burgemeester.

Een onverwachte parel die aantoont hoe je met precies de goede vragen aan enkele sleutelfiguren een heel leuke en onverwachte documentaire kunt maken. Het duo Sid Lukkassen en Peter van Asselt haalden 5000 euro op via crowdfunding en reisden hiermee naar Vlaanderen, Duitsland en Nederland om er verschillende typen burgemeesters te interviewen. Ze laten zien hoe de dynamiek tussen burger en overheid verandert bij een ander burgemeester kiessysteem. Ze focussen zich op de praktische vraag: hoe worden burgemeesters in andere landen gekozen? Worden ze direct of indirect gekozen, of zoals bij ons benoemd? Hoe beinvloedt elk systeem de verhouding burger-overheid ? 

Na het bekijken van de documentaire wordt het oordeel aan onszelf overgelaten.  Zowel voor- als nadelen van de kiessystemen komen aan bod in de woorden van de burgemeesters zelf.

Thema’s als vertrouwen van de burger, verantwoording van de macht, beeldvorming en transparantie van politiek zijn onderwerpen die tegenwoordig ter discussie staan. 

Het mooie aan deze documentaire is dat duidelijk wordt hoe deze vrij abstracte concepten in de lokale praktijk per systeem een heel andere vorm krijgen. De burgemeester moet zich verantwoorden naar zijn kiezer: is men van bovenaf gekozen of van onderaf? Dan volgen twee heel verschillende machtsdynamieken.

Regionale signatuur

Zo zien we in Duitsland meer regionale kleuring: steden en gebieden krijgen hun eigen signatuur. Dit is alleen mogelijk dankzij hun gekozen burgemeester. De burgemeester vertegenwoordigt direct de burger en geeft meer lokale invulling aan algemene regels.

Nog lang bleef de docu hangen en bij elk nieuwsbericht bedacht ik mij opeens hoe een ander politiek systeem iets zou beinvloeden: ''oppositie heeft te weinig ervaring om te regereren''. Maar ... nieuwe opkomende partijen krijgen ook geen kans deze ervaring op te doen als de Commissarissen van de Koning alleen uit gevestigde partijen haar kandidaten kiezen. En andersom: recalcitrante partijen zouden hun beleid op den duur aanpassen aan de realiteit dankzij zulke praktijkervaring. 

Topdown versus bottumup

Doordat men topdown benoemt en kiest uit gevestigde namen is er minder ruimte voor vernieuwing en ontwikkeling. 

Een nadeel van directe verkiezingen is het risico van een mediacircus: Een burgemeester noemt in de docu het voorbeeld van New York: Daar maakten burgemeesterskandidaten elkaar in de media zo voor rotte vis uit, dat de verkiezingen meer leidden tot polarisering dan tot werkelijk meer betrokkenheid bij politiek beleid. 

Lokale media

De belangrijkste voorwaarde voor een geslaagde burgemeestersverkiezing is de kwaliteit van lokale media.  Goede lokale journalistiek die niet op de persoon speelt maar zich verdiept in beleid. En de kandidaten moeten dan wel echt met een visie komen voor stad en regio.
Eerdere pogingen in Nederland (2007 Utrecht) strandden omdat nog steeds een vertrouwenscommissie de voorselectie deed: Juist die  bestuurslaag moet er uit voor een werkelijk ander systeem.
Een andere optie is die waarbij de grootste partij na de lokale verkiezingen de burgemeesterskandidaat levert:  Dan vermijdt men het mediaspektakel dat vaak toch op de persoon gevoerd wordt, maar blijft de keuze toch lokaal en niet van bovenaf. Dergelijke lokale burgemeesterskeuze kan elke politieke partij een stapje transparanter en onafhankelijker maken van ‘de kroon’: De banencarrousel van commissarissen van de koning en diens commissies. Wat de documentaire duidelijk maakt is dat het niet alleen om het moment van de keuze gaat, maar ook welke verhouding dit daarna de gehele periode oplevert: men vertegenwoordigt dan meer de kroon dan de burger.

Rutte doctrine

Het enige voordeel van een voorselectie door de geheime vertrouwenscommissie van commissarissen van de Koning is wel de check of een kandidaat wel genoeg staatsrechtelijke kennis in huis heeft: Mijn voorstel zou zijn een voorselectie op kennis door de VNG te laten doen of daar cursussen aan te bieden. De VNG leidt immers ook nieuwe wethouders op en is onafhankelijk van de regering. De commissarissen van de Koning zijn voor zes jaar door ministers benoemd. Dit zorgt voor een grote vertraging in ontwikkeling, behoudt de gevestigde orde en gaat vernieuwing tegen. Het houdt de Rutte doctrine in stand. 

In de huidige politieke situatie zijn te veel burgers afgehaakt met het gevoel toch geen invloed te hebben. Men ziet dat er lokaal landelijke punten doorgedrukt worden zonder aanpassing aan de lokale realiteit en losgezongen van het oorspronkelijke doel van die maatregelen. 

Een gekozen burgemeester zal in ieder geval de dynamiek tussen burger-landelijke overheid veranderen. Of dit ten goede zal zijn valt te bezien. Zijn we inmiddels al op het punt beland waarbij we niet veel meer te verliezen hebben en elke systeemverandering in ieder geval de zaken weer kan opschudden? 

De documentaire zette mij aan tot denken:

• Zien we politieke partijen als top-down landelijke entiteiten die de bevolking ook lokaal moet gaan regeren? Of ziet men een politieke partij als iets dat in essentie voortkomt uit het volk en dus bottom up zich eerst lokaal kan bewijzen en zo de best practices op beleid ook landelijk kan uitrollen? Zou een grassroot bestuurscultuur dan ook bureaucratie bij (jeugd-)zorg en onderwijs kunnen verminderen?

• Als een lokale politicus niet functioneert wordt dit soms te lang ontkend omdat dit afstraalt op diens landelijke partij en de verdeling van burgemeesters onderdeel is van een heel strategisch spel. Ontkoppelen we burgemeesters van ‘de kroon’ dan geeft dit ook alle politieke partijen wellicht meer slagkracht. 

• Hoe wordt lokale media sterk genoeg om voorafgaand aan lokale verkiezingen meer op inhoud van beleid in te kunnen spelen? Als de burgemeesters niet opeens uit de hoge hoed verschijnen maar als je daar op zou kunnen stemmen (of als elke partij alvast hun kandidaat kenbaar maakt) dan moet de media wennen aan de nieuwe situatie: dit gebeurt dan niet langer meer achter gesloten deuren maar in alle openheid.