Wolfs Woord: Verantwoordelijkheid*

[Ineke Wolf]

Je kunt het hebben, krijgen, geven, dragen, overdragen, ontlopen, opeisen, nemen, afnemen, overnemen, aanvaarden of afwijzen. Ik heb het over: verantwoordelijkheid. Een woord dat met veel werkwoorden gecombineerd kan worden.
Je kunt verantwoordelijk zijn voor iets of iemand en daarover kun je ter verantwoording worden geroepen. Plicht, aansprakelijkheid, rechtvaardiging, schuld en verdediging zijn woorden die samengaan met verantwoordelijkheid en verantwoording.

Jacob riep mij meermalen ter verantwoording vanwege de leefwijze van “de Westerling” in het algemeen en de mijne in het bijzonder en nooit was hij tevreden met mijn reactie. Hij maakte zich grote zorgen om het continent Afrika en zag de Westerse mens als boosdoener voor alles wat waar dan ook ter wereld misging of ooit mis was gegaan. Keer op keer zei hij dat een Westerling per definitie niet zorgzaam kon zijn voor zijn nageslacht. Dat ook ik dat niet was en daarover wilde hij dat ik me verantwoordde. Ik zag en zie mezelf echter wel als zorgzaam, zeker tegenover mijn nageslacht. Jacob zei dan dat ik slechts in een mening leefde, dat ik mijn verantwoordelijkheden uit de weg ging en weigerde daarop aangesproken te worden.

Het was naar zijn idee een feit dat wanneer je met kinderen in Nederland, en meer specifiek in  de Randstad en omstreken woonde, je zonder meer niet zorgzaam genoemd kon worden. De lucht was vervuild en de kans op milieurampen was in de Randstad nog eens veel groter dan in het Noorden van het land. Ik vroeg Jacob hoe zorgzaam hij zichzelf dan voelde voor zijn kind aangezien hij er niet mee zat om in aanwezigheid van zijn zoon binnnenshuis te roken. En zijn huis mocht dan wel buiten de bewoonde wereld staan, het was ook maar een steenworp verwijderd van een vliegbasis. Hoe veilig en hoe schoon was dit stukje Noordelijk-Nederland voor zijn zoon waar hij part-time voor zorgde?

Jacob antwoordde op dit soort van vragen altijd dat hij, in tegenstelling tot andere mensen, zich ervan bewust was dat hij niet zorgzaam kon zijn. Naar zijn mening waren Westerlingen over het algemeen verdoofd, anders zouden ze minstens zo angstig moeten zijn als hij was. Hij zou ook wel verdoofd willen zijn, dan hoefde hij zich ook niet zo schuldig te voelen.
Het liefst wilde Jacob emigreren, met zijn zoon en daarbij dacht hij aan Roemenië. In dat land was het naar zijn mening heel wat beter toeven dan in Nederland en bovendien hadden de Roemenen een heel andere kijk op het leven dan de Hollanders. Mammon zou daar op veel minder grote schaal worden aanbeden en daarom voelde Jacob zich thuis in dat land.

Jacob heeft mij meer dan eens ingewreven dat ook ik verantwoordelijk ben voor alle ellende in wat de Derde Wereld wordt genoemd. De overwaarde op mijn huis wordt volgens hem door Afrikanen opgebracht. Mijn comsumptiedrang wordt door de hongerigen betaald en grondstoffen, energie en water gebruik ik ten koste van de armen.

En ja, ik kan het met Jacob eens zijn dat de Westerse mens leeft ten koste van de Derde Wereld. Hij heeft gelijk waar hij zegt dat de rijken profiteren van de armen. Het klopt dat elders op de wereld mensen in erbarmelijke omstandigheden werken en wonen om het leven voor Westerlingen goedkoper te maken, zodat ze nog meer kunnen consumeren. Jacob vertelt me niets nieuws, hij vertelt me wat ik al wist voordat hij geboren werd.

Jacob lijkt zich verantwoordelijk te voelen voor de hele wereld, een verantwoordelijkheid die niet te dragen is. Hij voelt zich schuldig omdat hij, naar zijn mening, met alles wat hij doet, niet alleen zijn zoon, maar veel meer nog de mensen uit de Derde Wereld, schade toebrengt. Hij kan die immense, veel te grote, door zichzelf opgelegde verantwoordelijkheid niet aan. Niemand die dat in zijn eentje zou kunnen.

Ik voel me en ben verantwoordelijk voor mezelf en voor hen die aan mijn zorg zijn/waren  toevertrouwd. Ik voel me en ben verantwoordelijk voor wat ik doe en nalaat. Ik voel me en ben mede-verantwoordelijk voor wat er binnen mijn leefomgeving gebeurt en ik voel me  en ben mede- verantwoordelijk voor wat er binnen en buiten de grenzen van Nederland gebeurt.
Maar ik ben niet verantwoordelijk voor het feit dat is dat ik besta, dat ik in dit deel van de wereld geboren ben. Daarover wil ik me dan ook niet schuldig voelen. Ik hoef mij daarvoor tegenover niemand te verantwoorden. Mijn bestaan op zich behoeft rechtvaardiging noch veroordeling.

“Jij koopt je schuldgevoel af met spaarlampen, door met de fiets boodschappen te gaan doen, je eigen tas mee te brengen naar de supermarkt, met het kopen van Fair Trade-producten en het steunen van Artsen zonder grenzen en andere goede doelen voor over de grens”, zei Jacob. “Maar je consumeert nog steeds ten koste van Afrika. Weet je wel hoe weinig het kost om iemand van lepra te genezen? En hoe weinig het kost om iemand in Afrika een prothese te geven wanneer de medicijnen te laat zijn gekomen?”, vroeg Jacob aan mij. “En nog ga je op vakantie”.

“Jij gaat toch ook wel eens op vakantie, Jacob? Jij bent ook wel eens in een vliegtuig gestapt. Jouw energierekening is hoger dan die van een groot gezin. Je procuceert bergen met afval en je koopt producten die te associëren zijn met slaven- en kinderarbeid. Je staat rustig een half uur onder de douche. Je pakt de auto wanneer je gemakkelijk de fiets kunt nemen en je laat je kind regelmatig aan zijn lot over. Zullen we het daar allemaal eens over hebben? Of blijf je je verbergen achter je mening dat jij als Westers mens nu eenmaal niet zorgzaam kunt zijn voor je nageslacht en je omgeving? Ontslaat dat jou van je plicht om goed voor je kind te zorgen en spaarzaam om te gaan met grondstoffen, energie en water? Denk jij dat wanneer iedereen er net zo over zou denken als jij doet, jij niets hoeft te veranderen? Zou dat jou kunnen verlossen van je schuldgevoel?” 

Ik raadde Jacob aan om zijn verantwoordelijkheid te nemen, zodat hij zich niet meer schuldig hoefde te voelen. Het beste kon hij maar zijn huis en zijn grond verkopen, al zijn spullen op Marktplaats zetten en dan een fiets- of voetreis naar Afrika aanvangen. Dan kon hij al het geld dat hij bezat -zonder tussenkomst van een strijkstok- en CO2 neutraal, aan die arme en hongerende mensen uitdelen. En het beste kon hij daar dan ook maar blijven wonen en zelf Afrikaan worden. Hij zei dat hij niets liever zou willen, maar dat hij dat niet kon verantwoorden naar zijn zoon.

© Ineke Wolf

*Volgens van Dale: 1 het verantwoordelijk-zijn, verplichting tot rekenschap: de verantwoordelijkheid van (voor) iets dragen, op zich nemen, opeisen, afwijzen; (...) 2 de plicht rekenschap (van iets) te geven, syn. aansprakelijkheid, responsabiliteit; 3 de taak, de plicht voor iets of iem. (goed) te zorgen; 4 taak waar veel vanaf hangt, die zware plichten of zorgen met zich meebrengt; 5 risico.