Het Koninklijk Huis en onze democratie, de splinter en de balk

[Geertjan Benus]

Zijne Majesteit Koning Willem-Alexander adresseert de Staten Generaal op 30 april 2013 tijdens de inhuldigingsplechtigheid in de Nieuwe Kerk in Amsterdam:  http://www.koninklijkhuis.nl/nieuws/toespraken/2013/april/toespraak... 

Een artikel vandaag (27 april 2013) in Trouw van Friso Wielenga, hoogleraar Nederlandse geschiedenis, inspireerde mij tot dit artikel. De kop van zijn artikel in De Verdieping luidt Puur democratisch gedacht is er in deze tijd voor een koning eigenlijk geen plek in de regering.  Ik zie dergelijke artikelen vaker ook in andere kranten, vooral in De Volkskrant. Op 5 april 2013: Het is 2013. Hoog tijd om eens op te houden met de monarchie. In Binnenlands Bestuur verklaart Eberhard van der Laan dat hij republikein is maar dat hij op de Kroningsdag zijn persoonlijke mening even ondergeschikt maakt aan het algemeen belang.

Bij Pauw en Witteman hield Maarten van Rossem afgelopen week zijn colleges over het Koningshuis. Hij behandelde de koningen Willem I, II en III met wie Willem-Alexander niet in de wei wil staan. In de afgelopen dagen kreeg ik met deze en dergelijke berichten in de media heel veel inspiratie om mijn gedachten eens te laten gaan over hoe het Koningshuis zich verhoudt tot ‘onze democratie’.

Wij leven en werken in een constitutionele monarchie. Momenteel wordt in het politieke bestuur achter de schermen gedacht over een constitutionele republiek met een gekozen president. De vraag is of een gekozen president onze democratie beter zal laten functioneren. Op die vraag ga ik in, in dit artikel. In het licht van die vraag is het van belang te beseffen hoe de verhouding van de Koning tot die parlementaire democratie is geregeld in de grondwet.

De formele verhouding van de Koning tot de parlementaire democratie

Sinds de formatie in 2012 heeft de koning geen rol meer bij formaties. De volgende rollen heeft hij wel:

• Het met de minister ondertekenen van wetten. De minister is verantwoordelijk voor de wet.
• De troonrede voorlezen. De minister-president schrijft de troonrede.
• Voorzitter van de Raad van State. Dat is de formele positie van de koning. De Raad van State adviseert de regering en parlement over wetgeving en bestuur en spreekt in hoogste instantie recht in bestuursrechtelijke geschillen. Feitelijk zit een politicus de Raad van State voor. In ons huidig tijdsgewricht is dat Mr. Piet Hein Donner, voormalig politicus voor het CDA. Eerder was de voorzitter Herman Tjeenk Willink van de PvdA. Over Piet Hein Donner werd getwijfeld of hij wel voldoende onpartijdig kon zijn. De Raad van State staat boven de partijen, net als de koning.
• De koning benoemt en ontslaat burgemeesters; dit is opgenomen in de grondwet en in de gemeentewet. De minister beslist, de commissaris van de Koning beëdigt de burgemeester in de desbetreffende gemeente. In Nederland zijn experimenten gedaan met door burgers gekozen burgemeesters op basis van referenda. Zie: Parlement en Politiek Toegevoegde informatie: 5 mei 2013 was Bram Peper in het programma Buitenhof. Hij is ex PvdA-burgemeester en werd bijgestaan door een bijzonder hoogleraar regionaal bestuur. Hun bijdrage aan de informatievoorziening aan het land noopt mij ertoe een link te plaatsen naar de volledige procedure zoals die in Nederland momenteel bestaat: Rijksoverheid
• De koning vertegenwoordigt ons land in het buitenland.
• De koning vertegenwoordigt de regering als het gaat om bijzondere gebeurtenissen in ons land, zoals bij rampen of bij het openen van nieuwe bruggen.

Uit deze functies en posities blijkt dat de koning in die zin geen plek heeft in de regering. Hij komt er pas aan te pas nadat de parlementaire democratie zijn werk heeft gedaan. Hij staat vooral boven de partijen en hij zal zich nooit partijdig mogen uitlaten. Het is een kunst die hij in onze huidige tijd steeds minder zal kunnen leren van ambtenaren – een goede beleidsambtenaar is tegenwoordig ook lid van een politieke partij.

De rol van de grondwet in onze democratie en de rol van het Koningshuis in de totstandkoming ervan

De grondwet speelt een belangrijke rol in onze democratie. Wanneer de grondwet gewag maakt van godsdienstvrijheid dan geldt die godsdienstvrijheid voor alle godsdiensten op Nederlandse bodem en niet alleen voor het christendom. Het is dan goed om lagere formele wetgeving aan de grondwet te kunnen toetsen: blijft de godsdienstvrijheid nog wel in takt, ook met nieuwe formele wetten? Bijvoorbeeld wanneer een politieke partij een meerderheid in de Tweede Kamer ervan zou weten te overtuigen dat de Islam geen godsdienst is maar een “achterlijke ideologie”, zou zomaar een wet gemaakt kunnen worden die het belijden van de Islam in Nederland onmogelijk gaat maken. Dan is het goed om die wet te kunnen toetsen aan de grondwet.

Femke Halsema van GroenLinks heeft aan de wieg gestaan van een voorstel tot grondwetswijziging die toetsing van lagere wetten aan de grondwet mogelijk zal maken. In eerste lezing is deze wet aangenomen. Het voorstel wacht nu op een tweede lezing. Het lijkt er op dat een tweede lezing nu geen meerderheid haalt.

In de colleges van Maarten van Rossem bij Pauw en Witteman konden we horen dat wij onze grondwet te danken hebben aan koning Willem II. Op 17 maart 1848 benoemde Koning Willem II een staatscommissie onder leiding van de liberaal Thorbecke die zich bezig moest houden met het herschrijven van de toenmalige grondwet. Die herziening bleek later de basis te worden voor onze moderne samenleving. Maarten van Rossem zegt: “met die grondwet is niets mis”.

Dan vind ik het des te meer opvallend dat juist in onze huidige tijd een liberale partij de herziening van de grondwet die het mogelijk zal maken lagere wetten aan de grondwet te toetsen, tegenhoudt. De grondwet staat garant voor ons algemeen belang. De vraag staat bij die toetsing dan steeds centraal of het politieke belang uitmondend in een wet zich nog wel verdraagt tot waarden die vastgelegd zijn in onze grondwet.

Het functioneren van de parlementaire democratie in de praktijk

Mijn dagelijks werk bestaat uit verslaglegging van vergaderingen die deel uitmaken van de parlementaire democratie. Ik haal mijn inspiratie uit 'het politieke bedrijf' zoals dat momenteel functioneert. Dat maakt ook dat ik betoog dat in een instelling van de overheid inspirerend leiderschap van het grootste belang is. Dat maakt ook dat ik alert ben op dergelijke geluiden als in krantenberichten en televisieprogramma’s. Friso Wielenga komt tot de conclusie dat we goed moeten nadenken over hoe we de constitutionele monarchie meer van deze tijd maken.

Het politieke bedrijf en democratie

Ooit sprak ik met een hoge ambtenaar over de stand van onze democratie. Hij was van mening dat instellingen van de overheid gewoon gezien moeten worden als bedrijven. Herman Tjeenk Willink, tot voor kort vicevoorzitter van de Raad van State, was het daarmee niet eens. Ik weet eigenlijk niet hoe de huidige voorzitter van de Raad van State daarover denkt, mr. Piet Hein Donner.

Ik vind dat bijvoorbeeld kadaverdiscipline niet past in instellingen van de overheid. Nog minder past het sturen van werknemers op angstgevoelens. Dat verdraagt zich niet met de kritische instelling die nodig is in ambtelijke organisaties om veranderende opvattingen in onze samenleving goed te kunnen blijven volgen.

De bedrijfsvoering in instellingen van de overheid moet mijns inziens congruent zijn aan hoe onze democratie functioneert. Dat betekent dat geen enkele politieke partij in zijn eentje macht zou mogen uitoefenen over de ambtelijke organisatie van bijvoorbeeld ministeries, ook niet als de meeste beleidsambtenaren lid zijn van die ene politieke partij. Het is maar zeer de vraag of in Nederland anno 2013 dat het geval is. Stel een zeer hoogstaande en door parlementariërs zeer geachte sleutelfiguur in de ambtelijke organisatie voor de bestuurlijke ondersteuning heeft slappe knieën, dan werkt de democratie op dat punt al niet meer optimaal of bestaat het gevaar dat het op dat punt niet meer functioneert.

De status quo van onze parlementaire democratie in de huidige praktijk

Anders dan in de Verenigde Staten blijven topambtenaren op hun plek zitten na een kabinets­wisseling. In de Verenigde Staten worden ze vervangen na het aantreden van een nieuwe president. Het is de vraag wat de staande praktijk in Nederland betekent voor de parlementaire democratie. De vraag is mogelijk niet goed te beantwoorden maar het is wel relevant die te stellen in het licht van deze discussie over democratie en de monarchie.

Het is de vraag of politieke bewegingen passen in ons partijenstelsel. Past het om een politiek leider hegemonie toe te staan in zijn beweging? In de kieswet staat dat een politieke partij een vereniging moet zijn. De vraag is of die bepaling zuiver juridisch opgevat moet worden of dat hij ruimer te nemen is. Aan de praktijk in ons politieke landschap is te zien dat die bepaling ruimer dan alleen juridisch wordt opgevat.

Momenteel wordt in Binnenlands Bestuur in LinkedIn een discussie gevoerd over de wens van Plasterk meer dorpsraden in te stellen. Het is opvallend hoeveel deelnemers aan die discussie pleiten voor een formele rol van burgers in de besluitvorming op lokaal niveau. Dorpsraden oké, maar geef ze dan een stem in de te nemen formele besluiten. Laat ze niet alleen maar praten en adviezen geven om vervolgens te zien dat het politieke bestuur ze in de wind slaat. Dat ‘in de wind slaan van inbreng van bewoners’ blijkt uit de inbreng van de deelnemers aan die discussie vooral de praktijk te zijn – dat burgers op lokaal niveau te weinig bij de échte besluitvorming worden betrokken.

Conclusie

Ik betoog dat onze democratie goed zou kunnen functioneren, ook met een niet democratisch gekozen koning. Cruciaal is of de koning democratisch gezind is, of hij in de samenleving wil staan en of hij met de samenleving mee verandert. En cruciaal is ook hoe de democratie zelf functioneert.

Dan bleek uit het interview op 17 april met Willem-Alexander dat onze toekomstige koning het geen punt vindt als de parlementaire democratie ertoe besluit de koning een zuiver ceremonieel koningschap toe te dichten – dat besluit wil hij mede ondertekenen, als het maar op een democratische wijze tot stand is gekomen en als het besluit de toets van de Nederlandse grondwet kan verdragen.

Hij zei in het interview: …”de enige constante van een monarchie is dat het meebeweegt met de maatschappij. Als je niet meebeweegt sta je er buiten. Je bent een symbool maar een symbool moet wel relevantie hebben.’ De intentie om in de samenleving te staan en met de samenleving mee te veranderen, is bij Willem-Alexander dus aanwezig. Dan zij óók genoteerd dat hij demonstraties op de dag van de kroning geen punt vindt.

En tenslotte als het gaat om hoe de democratie zelf functioneert, is te zien dat daarop momenteel veel kritiek bestaat vanuit de bevolking: de afstand van het politieke bestuur tot de burger is groot. Het geeft om die reden geen pas wanneer “de republikein” de monarchie beschouwt als de splinter in het oog van de democratie, terwijl hij de balk niet ziet in het oog van de realisatie van die parlementaire democratie.

En wanneer ik met deze conclusie direct tot monarchist uitgeroepen word, merk ik op dat alleen in ondemocratische omstandigheden er geen nuance bestond tussen voor en tegen: je was vóór de heerser, anders werd je opgevat als de tegenstander die bestreden moest worden...