Zomergasten van de VPRO met Trudy Dehue, hoogleraar wetenschapstheorie en wetenschapsgeschiedenis aan de rijksuniversiteit Groningen

[Geertjan Benus]

Ik kluisterde mijzelf aan haar lippen op 9 augustus. Niet omdat ik zo bijzonder geïnteresseerd was in het onderwerp depressie of omdat ik er zelf last van zou hebben. Ik voel mij kerngezond en gebruik geen medicijnen. Ik was benieuwd naar de benadering van een wetenschapper van het fenomeen dat depressies zo vaak voorkomen tegenwoordig; ik was benieuwd naar het antwoord op de vraag of de benadering van Trudy Dehue mij dichter bij minder voor de hand liggende en minder oppervlakkige causale verbanden zou brengen en of zij de wetenschap uitdaagt oplossingen te gaan zoeken voor nadelige trends die zich voordoen. Wanneer Trudy Dehue dit artikel leest, hoop ik niet dat haar eerste vraag zal zijn: wie is die mijnheer helemaal wel dat hij dit allemaal opschrijft. Na deze zomergastenavond zou mij dat somber stemmen na de fragmenten die ze ons heeft laten zien met Al Pacino bij de dokter die de dokter uitlegt hoe labels invloed hebben op de machtspositie die mensen innemen. Trudy zou daarvoor vast begrip hebben: ik ben iemand zonder macht en kwetsbaar. Toch laat ik vanuit mijn eigen betrokkenheid bij onze samenleving mijn kritisch geluid horen. Deze zomergasten wordt herhaald op 15 augustus vanaf 13.10 uur op Ned 2. De uitzending leverde prachtige televisie op en gaf mij zeker te denken. De vraag is alleen wanneer legt iemand zijn lot in eigen handen en hoe hangt dat samen met commitment? Moet de boodschapper dan ook dat commitment tonen?

De persoon van de hoogleraar
De uitzending was mijn eerste kennismaking met de persoon van de hoogleraar. Ik moest onwillekeurig denken aan de act van Herman van Veen waarin hij zegt. ‘Ik belde aan bij een deur met het naambordje G.OD. Een lief klein vrouwtje deed de deur open.’ Herman: ‘Is God thuis?’. ‘Spreek je mee lieverd’, was haar antwoord. Zij zou dat vrouwtje zomaar kunnen zijn. Een hele avond een allervriendelijkste dame over hele zware onderwerpen in eenvoudige bewoordingen en soms zelfs heel persoonlijk. In ieder geval heeft de uitzending mij geïnteresseerd gemaakt in het boek ‘De depressie-epidemie’. Ik zal het opzoeken en kijken of ik tussen alle stressmomenten door tijd zal vinden voor dit boek. Wanneer deze zomeravond een weerspiegeling is van de teneur in het boek, zal ik teleurgesteld zijn in deze wetenschapper en in de NWO Eureka Boekenprijs die ze met haar boek gewonnen heeft. Margriet van der Linden vraagt Trudy Dehue ‘wat is depressie in jouw definitie?’ Trudy geeft het antwoord op die vraag bewust niet. Zij richt zich op ‘de stoornis’ zoals gedefinieerd door andere wetenschappers of zoals ge- of misbruikt in de samenleving door burgers. Een heel scala aan betekenissen van depressie passeert vervolgens in het interview de revue.

De positie van wetenschappers
Ik vind dat wetenschappers met vuur moeten durven spelen als het gaat over de positie die zij innemen in de status quo. De toonzetting van het werk van een wetenschapper zou mijns inziens maatschappijkritisch moeten kunnen zijn. In ieder geval heeft de avond voor mij opgeleverd dat ik een zwaar hoofd heb in de bereidheid van deze wetenschapper om kritisch naar onze huidige samenleving te kijken en na te gaan of het wel zo nodig is dat zoveel mensen zich zo depressief moeten voelen - is er iets in onze samenleving waardoor dat fenomeen kan veranderen? Dat zoveel mensen Prozac voorgeschreven krijgen, dat mensen die zich nooit eerder één greintje suïcidaal toonden, zelfmoord plegen nadat zij waren begonnen met Prozac. Deze wetenschapper omzeilde die vragen die zouden kunnen leiden tot de benadering van onze Nederlandse samenleving als totaal, als een totalitair systeem op de parameter ‘prestatie’. Een systeem waarin mensen die niet aan de normen voldoen van een handjevol invloedrijken, buitengesloten worden, of ze nu goed zijn in hun vak of niet.

De definities van depressie
Moeten we blijven vaststellen dat wetenschappers de oorzaak van depressies vooral in de biologie zoeken momenteel? Of moeten we onze samenleving kritisch onder ogen zien en vaststellen dat het mogelijk is dat de AIVD journalisten schaduwt en dat journalisten ten onrechte gearresteerd kunnen worden op verdenking van het in gevaar brengen van de veiligheid van de staat, dat voor de bestrijding van terrorisme agressieve invallen gedaan kunnen worden bij zomaar willekeurige burgers die van niets weten, dat het in theorie mogelijk is dat daar waar een willekeurige medeburger een andere burger voor autist uitscheldt omdat hij boos is, een organisatie diezelfde burger om strategische redenen als autist kan wegzetten, of het nu waar is of niet. Ten slotte is de definitie van autisme ook nogal rekbaar. Mag een burger somber worden over deze en dergelijke fenomenen? We kennen de verhalen uit het voormalige communistische Rusland. Daar werden mensen die niet in het systeem pasten letterlijk weggezet als psychiatrische patiënten in inrichtingen. We spraken er in het ‘vrije westen’ destijds schande van. Is het goed om de vraag te stellen vanuit de wetenschapstheorie of in onze westerse samenleving zich momenteel praktijken voordoen die veel weg hebben van het opsluiten van burgers in psychiatrische inrichtingen in het communistische Rusland van destijds? Ze worden alleen niet opgesloten in een inrichting. Ze worden buiten de samenleving gezet omdat ze niet voldoen aan de definities van een handjevol invloedrijke bestuurders. Ze zijn depressief – oftewel ‘ze voldoen niet’. Ook die definitie passeerde de revue via de 'depressieve verkoopster'.

Trudy Dehue geeft toe dat wetenschappelijk onderzoek tekort kan schieten. Oké, dat is een begin; dat is háár kritische noot. Die vaststelling zet alleen wel erg veel op losse schroeven. Ze stelt me dan weer een beetje gerust wanneer ze deze oproep doet (maar aan wie?): ‘We hebben onafhankelijk onderzoek…laten we dat niet verkwanselen’.

Idealisme
Door de uitzending weet ik nu dat tweederde van de antidepressiva naar vrouwen gaat, dat de depressie tegenwoordig vooral in de individu gezocht wordt, dat Trudy Dehue vindt dat de oorzaak van depressie ook iets ‘sociaals’ kan zijn in de zin van dat vrouwen moeten voldoen aan hoge verwachtingen die ze niet kunnen waarmaken. Maar door de uitzending weet ik nu ook dat Trudy Dehue als wetenschapper heel erg bereid is onrecht te accepteren. Ze laat een fragment zien uit een Chinese film, waarin een overheidsdienaar een burgeres vertelt dat ze geld krijgt van een dorpsoudste als genoegdoening voor het onrecht door die dorpsoudste begaan tegen haar echtgenoot. De vrouw zegt tegen die overheidsdienaar: ‘Ik wil geen geld, ik wil dat hij zijn excuses maakt’. De overheidsdienaar zegt: ‘De dorpsoudste geeft met het geven van geld toe dat hij fout zat.’ Daarna de scène waarin de dorpsoudste tegenover de vrouw staat. Hij heeft een bundeltje geld in zijn handen en doet alsof hij het de vrouw zal geven. De vrouw reikt uit naar het geld en de dorpsoudste gooit het geld op de grond en zegt dat ze dan maar 20 keer moet bukken voor hem om het geld te krijgen. De vrouw aarzelt, maar gaat weg en zegt ‘ik hoef je geld niet’. Trudy Dehue zegt daarover dat de vrouw wel erg ver ging in haar verlangen rechtvaardig te worden behandeld. Ze had de onrechtvaardigheid maar moeten accepteren. Ze zegt ‘iedereen wordt toch weleens onrechtvaardig behandeld?’ Ik was trots op die vrouw dat ze weg ging en het geld liet liggen. Ze had zich al laten ompraten in de vorige scène door de overheidsdienaar en geaccepteerd dat het geld in de plaats kwam van excuses. Wanneer Trudy Dehue dit begrip heeft van sociale rechtvaardigheid, zal zij als wetenschapsfilosofe niets gaan bijdragen aan de verbetering van onze samenleving, in die zin dan dat door haar invloed een groter percentage burgers in ons land in de gelegenheid zal komen zich prettiger te gaan voelen in die samenleving. Volgens Trudy Dehue had deze vrouw maar moeten bukken - ik had dat als man in ieder geval nooit gedaan. Trots is in het verleden door Nazi’s vele keren gebroken. Trots is nooit eerder gezien als een belemmering om succes te hebben in de samenleving. Ik verwonder mij over deze opvatting van deze hoogleraar. Zij heeft wél veel invloed en macht.

Conclusie
Terecht dat Margriet van der Linden aan het eind van de uitzending vraagt of Trudy Dehue het idealisme nog heeft van de jaren ‘70 – dit nadat we een optreden hadden gezien van The Band met Dylan als leadzanger van ‘I shall be released’. Uit het antwoord blijkt dat de kwintessens van deze vraag niet op de hoogleraar is overgekomen. ‘Ja, ik ben ook vaak vrolijk hoor.’ – kennelijk een verwijzing naar de vrolijke uitvoering van dit nummer dat ooit door The Band in verband is gebracht met de oorlog in Vietnam. Is het gespeelde naïviteit van deze hoogleraar of is deze uitzending van zomeravonden dan toch een sluikreclame geweest om De Margriet uit de jaren ‘50 van de vorige eeuw terug te brengen in onze samenleving?…

Het laatste couplet van ‘I shall be released’ luidt:
Standing next to me in this lonely crowd,
Is a man who swears he is not to blame.
All day long I hear him shout so loud,
Crying out that he was framed
I see my light come shining
From the west unto the east
Any day now, any day now,
I shall be released.

Ik hoop niet dat de huidige generatie vrouwelijke hoogleraren hun vak zo gaan opvatten dat in deze tekst alleen het woordje ‘man’ vervangen moet worden door ‘woman’, ‘him’ door ‘her’ en ‘he’ door ‘she’. Ik kreeg de indruk dat juist waar het ging om de inhoud en de zingeving, de hoogleraar niet thuis was. Dan zou ‘Puppet on a string’ van Sandie Shaw (een vrouw) jaren later nog eens een navrante betekenis kunnen gaan krijgen…Idealisme en hoop zijn mijns inziens sterk aan elkaar verwante begrippen. We hebben gezien welk effect de hoopgevende woorden van president Obama hadden op de samenleving in de Verenigde Staten en op de stemming in de rest van de wereld. Ik had misschien meer zingeving verwacht van deze hoogleraar. In ieder geval klom ik door haar zomergastenavond in mijn pen, nam ik íets in mijn eigen hand...

Geertjan Benus
Utrecht, 10 augustus 2009.