Schrijven als een Neanderthaler

[Herman Hiemstra]

Toen de status van een vrouw nog in de eerste plaats werd bepaald door haar burgerlijke staat, bestond er een streng onderscheid tussen ‘juffrouw’ en ‘mevrouw’. Een ongetrouwde vrouw werd – ongeacht haar leeftijd – aangesproken met ‘juffrouw’; een getrouwde met ‘mevrouw’. Vandaag de dag is dit verschil vrijwel verdwenen. Het heeft plaatsgemaakt voor een onderscheid naar leeftijd en functie. Alleen jonge verkoopsters en serveersters worden nog met ‘juffrouw’ aangesproken.

Taal weerspiegelt de maatschappij, dus óók de verhoudingen tussen de seksen. Als gevolg van de emancipatie maakte het traditionele ‘Mijne heren’ boven een brief plaats voor ‘Geachte heer, mevrouw’ en andere varianten die vrouwen niet langer buitensluiten. Meer en meer vrouwen wijzen exclusief vrouwelijke beroepsnamen af: zij zijn geen psychologe, redactrice ofverslaggeefster, maar psycholoog, redacteur en verslaggever. Ook de Dikke Van Dale is meegegaan met de tijd. In een aantal opeenvolgende drukken luidden de voorbeelden bij afwas aanvankelijk: ‘De meid is aan de afwas’, vervolgens ‘Zij is aan de afwas’ en ten slotte ‘Hij heeft de afwas weer laten staan.’
Deze veranderingen zijn ook voor ons schrijvers van belang. Daarom behandel ik hier de beknopte etiquette voor het hedendaags schrijven. U wilt uiteindelijk niet meer schrijven als een Neanderthaler. Het gaat daarbij specifiek om twee soorten taalgebruik:

• taal die stereotype beelden van mannen en vrouwen weerspiegelt;
• taal die vrouwen onzichtbaar maakt

Seksistische stereotypen
Uitdrukkingen als het zwakke geslacht, de schone sekse, vrouwelijke logica ende vrouwtjes zijn gemakkelijk. Die behoren tot de categorie: direct de mond spoelen met groene zeep.
Lastiger wordt het bij de minder in het oog lopende stereotypen, zoals bijvoorbeeld volstrekt irrelevante beschrijvingen van lichamelijke kenmerken. Een muziekrecensent van de Volkskrant opende een aantal jaren geleden zijn bespreking van een concert waarbij de Russische componiste zelf aanwezig was met de weinig prozaïsche zin: ‘In haar jonge jaren schijnt Galina Oestvolskaja een begerenswaardige vrouw te zijn geweest.’ Verder noemde hij haar onder meer ‘een gespannen ogend dametje’ en ‘zo’n simpel ogend vrouwtje uit St. Petersburg.’

In dezelfde sfeer liggen bijzonderheden over het privéleven.

Waarom wel bij een vrouwelijke minister melden dat zij ook moeder is, maar niet bij haar mannelijke collega dat hij ook vader is. Denk ook eens na over zinnen als: ‘De pioniers trokken met hun vrouwen en kinderen naar het westen’; ‘Amerikanen gebruiken veel schuttingtaal, maar niet als er vrouwen in de buurt zijn’; en: ‘De mens heeft vele levensbehoeften. Hij moet voedsel zoeken, kweken of kopen. Hij moet zijn vrouw en kinderen verzorgen.’

Taal die vrouwen onzichtbaar maakt
Iedere attente schrijver kan taal vermijden die platte vooroordelen weerspiegelt. Het is minder eenvoudig om de tweede soort taalseksisme uit te bannen, omdat die in de woorden zelf schuilt.
Vrouwen, is een vaak gehoorde klacht, zijn onzichtbaar in taal,  omdat de zogenaamde ‘neutrale’ vorm als regel ook de mannelijke is.

De woorden chirurg en premier verwijzen naar functies die zowel door mannen als door vrouwen kunnen worden bekleed. Maar waar denkt u het eerst aan bij een zin als: ‘U kunt woensdag om 11.00 uur terecht bij de kaakchirurg, dokter Zwart’ of ‘De IJslandse premier heeft vanmiddag een persconferentie gegeven over het geëscaleerde IceSaveconflict’? Precies. Op dit verschijnsel zijn twee reacties mogelijk:

• ‘Artsen en regeringshoofden zijn nu eenmaal meestal mannen. Zodra dat verandert, zal ook niemand meer bij een woord alschirurg automatisch aan een man denken.’
• ‘Met zo’n fatalistische houding verandert er nooit iets! We moeten het probleem bij de wortel aanpakken en de taal veranderen waarin de ongelijke verhoudingen zijn vastgelegd. Dan gaat iedereen vanzelf anders denken.

  Feministen die de laatste visie huldigden, hebben voor het onzichtbaarheidsprobleem radicale oplossingen verzonnen. Deze oplossingen hebben allemaal gemeen dat zij sterk van het gangbare taalgebruik afwijken en vrouwen nadrukkelijk zichtbaar maken. Zo gebruikt een minderheid uitsluitend vrouwelijke vormen (‘de mens en haar wereld’); een even bewuste en weinig omvangrijke avantgarde wisselt hij en zij per bladzijde of per hoofdstuk af.

  Nog opvallender zijn de volledig nieuwe woorden. Bobbye D. Sorrels stelde inThe Non-sexist Communicator in alle ernst voor om Uncle Sam te vervangen door Aunt Lee and Uncle Sam. Niet-discriminerende zelfbouwwoorden worden ook in Nederland van tijd tot tijd voorgesteld: voor hij/zij bijvoorbeeld xij, voor zijn/haar zaar of heur, voor hem/haar haam.

  Ondanks de lacherige reacties zijn deze kunstwoorden soms wel succesvol. Zo zijn chairperson en chair (in plaats van chairman) inmiddels in brede kring geaccepteerd. In Nederland is al langere tijd een trend zichtbaar in de richting van neutrale beroepsaanduidingen. Ook woorden als bewindspersoon enmenskracht zijn intussen veel gangbaarder geworden.

  Over het algemeen zullen dergelijke taalveranderingen slechts in beperkte mate van invloed zijn op de verhouding tussen de seksen. Taal geeft niet het goede voorbeeld, maar volgt de maatschappelijke werkelijkheid.

  ’