De EU-lezing 2014 van het Montesquieu-instituut over de EU en veiligheid

[Geertjan Benus]

De Europalezing wordt georganiseerd door de Stichting Europalezing in samenwerking met het Montesquieu Instituut. (klik naar de website van het instituut).  
Het Montesquieu instituut is genoemd naar Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu. Montesquieu bedacht de trias politica. Dit instituut heeft de volgende functies in onze samenleving: verzamelt kennis, geeft onderwijs, verzorgt publicaties, verzorgt lezingen.

Twee vooraanstaande sprekers spraken over Vrede en Veiligheid. Mevrouw Vaira Vike-Freiberga, voormalig president van Letland, en de heer Jonathan Holslag, een Azië-deskundige aan de Vrije Universiteit te Brussel.

Mevrouw Vaira Vike-Freiberga kreeg op 5 november in Trouw uitgebreid aandacht. Zij zegt in die krant dat het lidmaatschap van Letland van de Navo haar vertrouwen geeft en dat ook zij had gedacht dat de koude oorlog voorbij zou zijn.

Deze twee hooggeleerden spraken op 28 oktober op het Lange Voorhout in Den Haag over de veiligheid van Europa in de wereld. Het onderwerp werd aangekondigd als “zeer breed” maar “nochtans” zeer “actueel”. De presentator de heer Tom de Bruijn plaatste de bijdragen onder meer in de recent ontstane spanningen tussen Rusland enerzijds en West en Oost Europa aan de rand van de EU anderzijds. De conclusie van de presentator was dat de EU duidelijk niet voorbereid was op dit internationale machtsspel.

De heer Tom de Bruijn noemde “pessimistisch getoonzette” beschouwers van Europa in het inmiddels heftige debat over de toekomst van de EU, onder meer George Friedman. Ik voeg aan diens inleiding toe dat George Friedman in diens lezing in Polen op deze video zegt: “I grew up with the dread of the past and the fear of the future” and “I learned from my [Hungarian] parents that nothing you could imagine would be as bad as history turned out to be, that all of your hopes have no meaning. That history would define for you what your life is and isn’t “ Hij zegt ook: “In the US I went to school and I learned that all things were possible”. Bovendien zegt hij geleerd te hebben van zijn Hongaarse verleden dat waarvoor hij angst heeft, weinig te doen heeft met wat zal gebeuren. Hij stelt zich in deze lezing te weer tegen doemdenken en pleit voor realiteitszin. Hij praat ook over wat hij noemt de “Amerikanisatie van Europa”. Hij zegt: “The Europeans will become Americans believing that the solution they need will occur.” Hij zegt ook: “In that modesty (“this cannot happen, let us try something else”) lies civilization. This is what Europeans tried to tell Americans for years. Now they should tell it themselves.” Hij zegt daarom te zullen gaan praten vanuit “beperkingen” en niet vanuit “mogelijkheden”.  

En de heer Tom de Bruijn noemde in zijn inleiding ook “optimistisch getoonzette beschouwers van de EU” zoals Jeremy Rifkin die de toekomst van Europa meer als een belofte definieert.

Nu zijn beide mannen, Rifkin en Friedman, niet echt met elkaar te vergelijken. Rifkin is al tien jaar lang de invloedrijke Amerikaanse adviseur van Europa, en richt zich vooral op economische waarden. Dit lees ik op zijn website: “Mr. Rifkin is the principle architect of the European Union's Third Industrial Revolution long-term economic sustainability plan to address the triple challenge of the global economic crisis, energy security, and climate change. The Third Industrial Revolution was formally endorsed by the European Parliament in 2007 and is now being implemented by various agencies within the European Commission as well as in the 27 member-states.”
De inleiding van de heer Tom de Bruijn en de hoofdrolspelers Rifkin en Friedman die hij noemde, vormden ontegenzeggelijk het kader waarbinnen mevrouw Vaira Vike-Freiberga en de heer Jonathan Holslag hun lezingen hielden voor hun publiek op uitnodiging van het Montesquieu instituut.
Dat instituut heeft geen politieke opdracht, maar maakt deel uit van het kader in Nederland waarbinnen politiek bedreven wordt. Toch beschouw ik de inleiding als een politiek kader voor de lezingen. Dat kader is aldus gedomineerd door invloedrijke Amerikaanse geleerden. De vraag is dan of “optimistisch” en “pessimistisch” nu ook op Amerikaans geautoriseerde wijze waren gedefinieerd en of daarmee de grenzen waren gedefinieerd waarbinnen de geleerden in deze lezing hun zegje zouden doen, hun informatie en visie zouden geven. 

Mevrouw Vaira Vike-Freiberga is uitgenodigd te spreken omdat zij ervaring heeft in het geven van leiding aan Letland en omdat zij nauw betrokken was bij de hervormingen daar in de richting van Europa. Zij is nu de president van de Club van Madrid. De heer Jonathan Holslag is uitgenodigd omdat hij met het oog van een buitenlander kijkt naar Europa. Hij is vooral een Azië-deskundige. Ik geef in dit artikel van hun lezingen een samenvatting en laat u als lezer oordelen in hoeverre de sprekers zich hebben gehouden aan het kader zoals ik dat heb ervaren.

Mevrouw Vaira Vike-Freiberga (1937)
Zij begint haar lezing met in te gaan op een aantal onverwachte ontwikkelingen in 2014 die niet bepaald hebben bijgedragen aan een toegenomen gevoel van veiligheid in de EU onder een groot aantal Europese burgers, in het bijzonder in de oostelijk gesitueerde Europese landen binnen de EU. Zij zet die gebeurtenissen in historisch perspectief voor een helderder begrip en relativeert tegelijkertijd de waarde van de geschiedenis als het gaat om de beoordeling van het heden en het voorspellen van de toekomst.

Zij besteedt uitgebreid aandacht aan de geschiedenis en gaat terug naar 1814, het Weense Congres.  Het was bepaald niet vreedzaam in die tijd. Zij noemt de oorlog tussen Rusland en Turkije en andere oorlogen in dat tijdsgewricht. Zij noemt in dat licht de oorlog tussen Frankrijk en Duitsland in 1817. Zij gaat verder naar 1914 en besteedt aandacht aan de leiders in die tijd. Zij zegt: “the nations of Europe stumbled into that war”(De Eerste Wereldoorlog) “almost without being aware of what they were against”. Zij gaat ook in op de gevolgen van deze oorlog in de tijd vlak na die oorlog. Zij noemde de verleiding in Europa om tot extremistische ideeën over te gaan: communisme aan de ene kant en fascisme aan de andere. Zij noemde de politieke naïviteit in die dagen en het politieke cynisme en het totalitaire denken achter de door haar beide genoemde ideologieën.
Zij zegt: ”De Tweede Wereldoorlog bleek zo slecht te zijn als de eerste in termen van verliezen van levens van soldaten in het strijdperk.” Na de Tweede Wereldoorlog verliep het leven in Europa redelijk vreedzaam en welvarend. Zij noemt twee belangrijke personen: Jean Monnet en Robert Schuman. [Schuman ging voor de Frans Duitse verzoening]. Daarna gaat zij in op het verloop van de politieke verhoudingen binnen Europa. Zij noemt de ineenstorting van de Sovjet Unie. Het proces waarin onder meer Letland terecht kwam en toewerkte naar Europa. Niemand die Letland binnenviel – het was een eigenstandig proces in dat land om uiteindelijk aan de deur te kloppen van Brussel. Gelukkig had die stap succes. Die stap bleek hoe dan ook controversieel in haar eigen land. De verschillen in bestuur tussen Europa en de voormalige Sovjet Unie werden daar gaandeweg duidelijk.

Mevrouw Vaira Vike-Freiberga gaat in op de problemen voor de Oekraïne om een simpel verdrag te tekenen met de EU. Zij gaat nader in op de politieke realiteit in dat land. De recente gebeurtenissen roepen bij haar nare herinneringen op uit 1940 en uit conflicten daarna.
Zij beschrijft de huidige staat waarin Europa verkeert. Zij zegt: “Europa twijfelt tussen enerzijds rustig te kunnen slapen en anderzijds of hij zich ongerust moet blijven maken over onder meer de economische crisis.”
Zij gaat nader in op de mogelijke maatregelen tegen de economische crisis. Zij stelt vast dat nog veel te doen is om het kapitalisme te herstellen. In haar nadere beschrijving haalt zij een Amerikaans gezegde aan: “There is no free lunch”. “And there is no guarantee that any system is simply going to continue all on its own without …changing circumstances and serious adjustments and changing a great many habits…but it can be done. It has been done”. Zij toont zich een voorstander van meer uitgaven aan defensie om oorlog te voorkomen. “Zij die zich niet voorbereiden, brengen zichzelf in een risicovolle situatie.” Zij noemt in dit licht de volgende begrippen: territoriaal, soevereiniteit, democratie. Zij zegt: “Men moet er voor werken en voor vechten. De potentie van Europa is groot. Daarom moeten de Europeanen zich niet verliezen in zelfmedelijden, en in zelfbeklag over hun bitter lot.”

Mevrouw Vaira Vike-Freiberga pleit ervoor alles in perspectief te blijven zien. Zij pleit er ook voor geschiedenisboeken te blijven lezen. Zij gaat terug naar haar eigen ervaringen met oorlogen in de jaren waarin zijzelf in vluchtelingenkampen heeft gezeten. Zij adviseert Europa zich de tijden van weleer te blijven herinneren en zijn zegeningen te tellen en vooral niet te wanhopen en te klagen. Zij adviseert Europa bij de tijd te blijven en niet de wapens op te pakken maar de logica, zijn streven en zijn retoriek. Europa zou in haar ogen zijn kansen moeten grijpen.

De heer Jonathan Holslag (1981)
Hij gaat uit van politiek realisme.  En hij spreekt over de “toekomstige integratie van Europa” in de wereld. Samenwerking zal alleen duurzaam zijn wanneer landen een diepgaande interesse in elkaar hebben en houden. Hij adviseert Europa vooral na te denken over hoe zijn strategische missie opnieuw uit te vinden, inclusief zijn idealen hoe tot een grotere eenheid te komen. Zijn tweede belangrijke premisse is dat internationale politiek over maximering van macht gaat.

Hij constateert dat Europa zwak aan het worden is en hij zal de verschillende lagen daarin beschrijven. Hij verwacht dat die zwakheid een belangrijke reden zal blijven om deel te blijven nemen aan krachten om aan een betere EU te gaan werken. Zijn tweede argument is dat de afgezwakte samenlevingen en naties in de EU voortkomen uit de toegenomen druk vanuit de veranderende wereldorde. Hij gaat in op enkele van die veranderingen. De eerste verandering die hij in dat licht noemt, is het geopolitieke landschap. Als het gaat om het handhaven van de balans in krachten voorziet hij meer druk en nervositeit en hij verwacht dat daaruit meer geweld kan voortkomen.

De tweede verandering is de confrontatie met een belangrijke “transitional bottleneck”. Te zien is dat in de wereld veel veerkracht is in het te boven komen van de economische crises sinds 2008. De aard van de BNP-toenamen is veranderd naar meer globale, inclusief het Westen, maar ook China en India. Uit deze toename ontstaan banen, en een toename van inkomsten. Hij noemt dit “the shift of balances of power”.  Daaruit ontstaat nervositeit. Hieruit komen ook nationalistische tendensen voort. Voor afgezwakte naties, is dat een extra gevaar. Dit argument vindt hij zelfs belangrijker dan een door idealisme ingegeven streven.

Hij voorziet een periode met meer druk op een veranderende EU dan in de voorgaande perioden. Die periode zal niet te vergelijken zijn met die in de jaren 80 van de vorige eeuw. Hij vindt het in dat licht van belang in het huidig tijdsgewricht na te gaan hoe Europa wordt ervaren door zijn burgers. Hij ziet een minder groot vertrouwen bij burgers in het probleemoplossend vermogen van de instituties. Dat ziet hij als een element in de afwijking van deze crisis van voormalige crises.

De tweede laag in de onzekerheid is de confrontatie met veel onverschilligheid. Dat is ook slecht op nationaal niveau. Hij spreekt in dit verband over Euroscepsis. EU-burgers zijn zelfs nog meer vertrouwen kwijtgeraakt in hun nationale regeringen. In vergelijking met de jaren ’80 van de vorige eeuw, lag dat vertrouwen destijds op 50%. Nu is dat lager dan 30%. Hij noemt dan een “structurele verandering”. Hij voorziet een belangrijke verandering in “European Domestic Politics”. Hij noemt in dat licht de afname van stemmen op de traditionele politieke partijen. Hij noemt die partijen “the mainstream parties”. Hij ziet ook in de EU een afname in de deelname van burgers aan politiek. Bovendien ziet hij het onvermogen van politici te leveren wat mensen vooral van hen verwachten: een leven te kunnen leiden in waardigheid en in een redelijk welzijn. Hij ziet een afname van 5% vertrouwen na elke stap lager gerekend vanaf de 20% hoogste inkomens naar de 20% met de laagste inkomens in de samenleving. De laagste inkomens hebben het gevoel alleen gelaten te worden en dat ze afwijkend van de overigen in de samenleving zij niet profiteren van de Europese economische integratie. Zo geredeneerd komt hij dicht in de buurt van weer een ander keerpunt: een lagere middenklasse. Hij ziet een ontwikkeling naar een meerderheid van de Europeanen en voor een groot deel ook de nieuwe leden van de EU in het oosten van Europa dat deze soort van economie niet in hun belang is. Sinds 2008 verloor de gemiddelde burger in Europa 11% van zijn inkomen. Dit heeft veel gevolgen voor de burgers aan de onderkant van de samenleving als het gaat om hun deelname aan de samenleving. Hij beschouwt die ontwikkeling als negatief voor het gevoel van welvaart in de EU.
Hij ziet nog een andere laag in de crisis. Hij gaat in dat licht in op de enorme schulden die gemaakt worden door regeringen wereldwijd. Hij voorziet dat dit invloed heeft op een competitieve houding van burgers. Hij voorziet dat dat ook invloed heeft op de verdere afbraak van het sociale model in Europa opgebouwd sinds WO II.
Zijn algemene conclusie is dat Europa versneld zwakker zal worden in de komende tijd. Wereldwijd zal de wereld gedomineerd worden door protectionisme, door internationale krachten die elk op zich op eigen wijze kwetsbaar zijn. Wanneer hij kijkt naar het Amerikaans herstel komen uit dat herstel bijna geen nieuwe banen voort. Ook is niet veel nieuws te zien op het gebied van technologische ontwikkelingen. Hij ziet een trend op nationale niveaus naar meer en meer unilateraal denken vanwege wereldwijde verhoudingen tussen grootmachten met veranderende posities in de economie.
Hij voorziet een verzwakt Europa dat geconfronteerd wordt met een brute economische machtspolitiek. Hij noemt in dat licht geavanceerde methoden die landen en naties ten dienste staan om de positie van hun industrieën te verbeteren. Die zullen het moeilijk maken voor Europa om zijn positie te behouden. Hij gaat in dit licht ook in op de energiepolitiek en noemt als voorbeeld Rusland.

De heer Jonathan Holslag stipt ten slotte de militaire verhoudingen aan en de uitgaven aan militaire kracht.

Conclusies
De heer Jonathan Holslag pleit voor een Europa waarin differentiaties mogelijk zijn, waarin het mogelijk is om de leden zelf hun prioriteiten te laten stellen. Dergelijke differentiaties komen ook voor in de VS en in de UK.
Ten tweede pleit hij voor een nieuw model om het welzijn te behouden in Europa. Hij spreekt in dat verband over “allowing Europeans to catch up”. Hij vindt her-industralisatie essentieel voor Europa. Hij ziet dat er nu sprake is van een overcapaciteit. Hij focust daarbij op een nieuw soort industrie en noemt in dat verband “energiegebruik”. Hij voorziet ook meer middelgrote en kleine bedrijven.
Ten derde pleit hij voor een druk op urbanisatie. Veel leden van de EU hebben nog een infrastructuur die dateert uit de 19-de eeuw. Deze druk op urbanisatie zal kansen bieden voor investeerders.
Hij pleit ook voor een injectie in investeringen in gezondheid en onderwijs. Hij stelt daarbij de Skandinavische landen als voorbeeld. Meer landen zouden daarmee hun voordeel kunnen doen. Het gaat hem daarbij ook om meer tevredenheid in werk.
Meer aandacht is bovendien nodig voor meer competitief denken. Hij pleit in algemene zin voor het stellen van meer ambitieuze en een meer veeleisende standaard in Europa.
Hij pleit daarnaast voor een politieke moed waardoor protectionisme wordt voorkomen en tegengegaan. Hij praat in dat licht over “leveling up the playing field” en over “elevating the market”. Hij nodigt Europa bovendien uit zijn blik te werpen op onder meer China en India. Hij voorziet in de komende tien jaar een toename van 500 miljoen banen in die landen.
Hij zegt: “Om de vrede te bewaren zullen we een maatschappij moeten opbouwen die vrij is van het per se zaken zus of zo te willen. Eenheid in samenwerking is in het belang van alle Europeanen en van volgende generaties.

De afronding van de EU-lezing
De heer Tom de Bruijn noemde de analyse van de heer Jonathan Holslag provocatief. Hij vraagt hem om een nadere toelichting als het gaat om een “political bargain” voor het creëren van een geopolitieke strategie voor de EU. Hij refereert daarbij aan de positie die de UK inneemt.
De heer Jonathan Holslag beschouwt de positie van de UK als interessant. Hij gelooft dat de EU de UK vooral moet uitdagen deel uit te blijven maken van de transatlantische balans.

De heer Tom de Bruijn vraagt mevrouw Vaira Vike-Freiberga naar haar visie op de gevolgen van het zich losmaken van de EU door de UK.
Mevrouw Vaira Vike-Freiberga noemt in dat verband Europa een economische reus en een politieke dwerg. Zij voorziet in dat geval een zwakker Europa en pleit voor een meer politiek bewuster Europa. De algemene tendens is dat de aandacht van politici voor het belang van hun publiek zo lang duurt als tot de volgende verkiezingen. Daarmee verliest het democratisch bestuur zijn kracht.
Zij noemt bovendien voorbeelden van handelen waaruit zij de conclusie trekt dat belangrijke veranderingen in het economisch handelen van burgers noodzakelijk zijn om verdere schade voor Europese samenlevingen te voorkomen en te herstellen. Zij denkt daarbij aan noodzakelijke veranderingen in Europa in het economisch systeem.