Een businessmodel voor een ander marktgericht openbaar bestuur

[Geertjan Benus]

Sinds 2009 publiceer ik columns over onder meer het openbaar bestuur in Nederland. Ik houd mij bovendien bezig met actuele onderwerpen in maatschappelijke discussies. Ik doe daarbij ervaring op met de verschillen tussen de culturen op Ambtenaar 2.0 en het Nederlands Medianetwerk. 

Ik deed mee aan een wedstrijd die was uitgeschreven door de business University Nyenrode http://www.nyenrode.nl/Pages/Default.aspx Na ruim twee jaar ervaring in minimaal twee sociale 2.0 netwerken, voelt het aan als een apotheose nu zeven hoogleraren en een docent van Nyenrode een column van mij tot de beste tien rekenen. Deze hooggeleerde professionals zijn verbonden aan de opleiding tot executive MBA in Public & Private. 

De toekenning van de aanmoedigingsprijs van Nyenrode beschouw ik als een van de hoogtepunten in mijn activiteiten als publicist over onderwerpen die betrekking hebben op het openbaar bestuur.

Eerder deze week plaatste ik mijn column op Ambtenaar 2.0. Zie hier de integrale tekst:

Met dit artikel ga ik in op de uitdaging van Nyenrode (http://bit.ly/jT2axR) een column te schrijven over het dichten van de kloof tussen de publieke en private culturen in Nederland. Ik werk in opdracht van de overheid als zzp-er en ik doe zo meervoudige ervaring op, op het snijvlak van publiek en privaat. Daarbij zij gezegd dat ik mijn private poot stijf houd als professional onder ambtenaren. Dat levert interessante informatie op, zeker als het gaat om de kloof tussen privaat en publiek. Zie ook mijn eerdere publicaties: http://bit.ly/gbnk3c en http://bit.ly/iUYmSK 

Het onderwerp van de prijsvraag is te breed en te algemeen geformuleerd voor een column. Daarom zal ik de vraagstelling afbakenen. Tot op het hoogste niveau is Nederland verdeeld over de positie die de overheid in de Nederlandse samenleving zou moeten hebben. Hoogleraren denken hierover doorgaans genuanceerd. Sommigen onder hen voeden Britse hoogleraren als R.A.W. Rhodes, The new government, governing without a government) - http://law.hku.hk/gl/rhodes.pdf , anderen zullen geïnspireerd zijn door de eerste negatieve bevindingen in onze samenleving met een overheid die het marktdenken is gaan volgen (Alex Brenninkmeijer, De overheid als bedrijf - http://bit.ly/ilHxn7 en de vicepresident van de Raad van State, Herman Tjeenk Willink (De overheid is geen bedrijf - http://bit.ly/l8V9LY).

De afbakening van de vraagstelling

Het dichten van de kloof tussen private en publieke culturen veronderstelt dat die kloof en dat die culturen er zijn. Laat ik er dan van uitgaan dat een voorbeeld van een private cultuur die van de ABN AMRO was voordat de overheid de bank ‘overnam’. Dan zou de cultuur nu een publieke zijn? Dat is niet het geval. Dus aan de financiering ligt het niet. Mijn stelling is dat de bedrijfscultuur in de hand gewerkt wordt door een combinatie van de functies van de organisatie en de wijze waarop die functies in de organisatie mogelijk gemaakt worden. Dan las ik vandaag een heel interessant bericht over de lokale overheid:  wethouders willen betere scholing  http://bit.ly/mT7YZs  In de private sector is het ondenkbaar dat leidinggevenden dit gaan roepen. Die zorgen ervoor dat ze voldoende scholing hebben. Dat is een kwestie van overleven. Het is óók de vraag of leidinggevende ambtenaren bij de overheid zo happig zijn op een professioneel dagelijks bestuur – en dat ondanks de verhouding tussen bestuur en ambtelijk apparaat zoals in de grondwet vastgelegd (art. 125 lid 1 en 2). Daar begint een enorme kloof te gapen tussen privaat en publiek.

De functieverschillen tussen bank en overheid zijn duidelijk: de bank beheert geld van individuen en bedrijven, en bie­dt de consument allerlei producten aan voor eigen gebruik. De overheid maakt onder meer wetten, levert service en gaat over de samenleving: hoe burgers zich verhouden tot elkaar en tot het openbare domein.

De verschillen tussen hoe de organisaties het werk mogelijk maken, vallen steeds meer weg met de verdere opkomst van de computer. Het grootste verschil is dat de overheid over het openbare domein gaat en over de (lokale) wetgeving. Ook daarin hebben individuen belangen. Een ander verschil is hoe duidelijk het voor medewerkers is wanneer ze goede prestaties leveren. Het is nog maar de vraag of de ambtenaar dat altijd kan weten. En: een overheidsinstelling concurreert niet met een andere instelling van de overheid en maakt geen winst. Banken onderling concurreren wel en maken wel winst.

De verschillen zijn nog niet uitgeput: de Raad van Bestuur van een bank is gewoon de baas. Bij instellingen van de overheid is dat schimmiger: bij gemeenten bijvoorbeeld, staat de gemeenteraad aan het hoofd van de organisatie, maar mag die raad zich niet bemoeien met de bedrijfsvoering door ambtenaren. En van belang in dit kader: de overheidsorgani­satie draait op het geld van alle burgers gezamenlijk of ze nu links of rechts gestemd hebben. De bank draait op het geld van aandeelhouders en de klanten van de bank. Hun belang bij een goed draaiende organisatie voelen ze direct in hun portemonnee. Het belang van de burger in een goed draaiende overheidsinstelling is tot nu toe veel minder voelbaar.

Zowel bij de bank als bij de overheid, werken mensen die voortkomen uit op onze westerse samenleving georiënteerde opleidingen. Voor een opleiding als manager bij een bank bestaan diverse opleidingsinstituten, maar andere dan die voor de manager bij de overheid. Zo raken de studenten alvast gewend aan de bedrijfscultuur waarvoor ze opgeleid worden. Onderwijsinstel­lingen voor bestuurskundigen leiden dergelijke functionarissen op voor de overheid. Een afzonderlijke wereld, de bestuursacademie.

De veranderingen die gaandeweg in de hand te werken zijn

Wanneer we uitgaan van de BV Nederland en we zien Nederland als een bedrijf te midden van andere ‘bedrijven’ in de wereld, ontstaat het perspectief dat nodig is om te zien hoe de kloof tussen de culturen is te dichten. Dan moet iedereen bedrijfsmatig gaan denken. Daarmee is op zich niets mis. Dat moet elk gezin overal in de wereld. Maar dan komt wel de vraag om de hoek kijken welk economisch model we volgen: die van John Keynes? Hij zag valkuilen in het kapitalisme en zag het belang in van de sturende overheid. Of volgen we Adam Smith van het economisch liberalisme? Of het model van R.A.W Rhodes en laten we de overheid vertegenwoordigen door burgers die participeren in organen met overheids(deel)taken als gebruikers en bestuurders.

De schotten weg tussen de overheid en de samenleving

Volgen we Rhodes, krijgen we dunbevolkte overheidsinstellingen. De ambtenaren moeten dan nog wel dezelfde prestaties leveren. Maar die leveren ze met behulp van tijdelijk en ad hoc samengestelde bestuurlijke organen met daarin burgerparticipanten met een opdracht. Die burgers zijn wél deskundig op het gebied waarin ze gezien de taak van het orgaan deskundig moeten zijn. De ambtenaren en politici die ook in die organen zitting hebben, houden zicht vanuit het perspectief van het algemeen belang. Want tot nu toe is de kennelijke macht van het grootkapitaal net zo funest gebleken voor het in stand houden van een dynamische samenleving als de logge bestuursorganen van de overheid zoals we die al zo lang kennen.