De relatie tussen een daad van een enkeling en de politiek

[Geertjan Benus]

Momenteel woedt een discussie over de relatie die de dader van het bloedbad in Oslo legt met een politieke beweging in Nederland. Politiek filosoof Frank Ankersmit wil die discussie niet aangaan. Hij zegt in het AD van 28 juli: ‘Richt liever de discussie op de wapencontroles.’ Eerder verdedigde hij de stelling dat de vervolging van de ‘leider’ van een politieke beweging op juridische basis niet liberaal is. De vraag in dat licht is dan in hoeverre elke beheersing door of namens de staat niet-liberaal te noemen is. Is hier een politiek filosoof in zijn eigen fuik gevangen? Of wordt de samenleving nu vanuit intellectuele hoek bewust bestookt met drogredeneringen?

De huidige trend in de politiek
Politiek en massacommunicatie zijn aan elkaar verwant. Politiek kan niet zonder de mogelijkheden om met de massa te communiceren. Daarvoor zijn dan de nodige media (bijvoorbeeld krant, radio, televisie, internet) beschikbaar. Het gaat daarbij strikt genomen niet om communicatie in de meest brede definitie daarvan. Er is sprake van een zender (de politieke partij) en de ontvanger (de massa op wie de boodschap gericht is). Communicatie volgens de meest brede definitie zou inhouden dat een directe terugkoppeling naar de zender plaatsvindt in de vorm van response van de ontvanger op de boodschap.
Steeds vaker vinden politieke discussies plaats over onderwerpen die niet geschikt zijn voor massacommunicatie. Die onderwerpen hebben te maken met een gewenste aanpassing van het gedrag aan de Nederlandse cultuur. Dat houdt dus een gewenste gedragsverandering in. Daarbij valt op dat de boodschap vaak alleen te maken heeft met het niet gewenste gedrag.
Ik weet uit mijn opleiding voor public relations dat massacommunicatie niet geschikt is om gedrag te veranderen. Dan valt dáárvan af te leiden dat de politiek momenteel onderwerpen aan de orde stelt die niet thuishoren in de politiek.
Nu in Oslo dit vreselijke drama plaatsvond, krijgt de politieke zender pijnlijk voor zijn kiezen dat de overheid hem een podium biedt dat enkel en alleen voor politieke doeleinden geschikt is, en niet voor gedragsverandering. De dader zegt te zijn geïnspireerd door een politieke beweging in Nederland. De politiek filosoof Ankersmit zegt dat dat onzinnig is. Ankersmit pleit ervoor in de publieke discussie de moordpartij in Oslo niet te koppelen aan de recentelijk veel besproken politieke beweging. Hij pleit ervoor de publieke discussie te richten op wapencontroles. En daarin heeft hij gelijk: de overheid heeft dergelijke controles in zijn takenpakket, niet de al of niet door politieke bewegingen gewenste gedragsverandering. Die gedragsverandering zit niet in het takenpakket van de overheid. Dat blijkt ook want geld voor inburgeringcursussen is steeds minder voor handen. Gedragsverandering is in onze westerse cultuur vooral een zaak van het individu. Het individu dat ervoor kiest zijn gedrag aan te passen aan de cultuur in de samenleving. Het individu dat daarmee aantoont die aanpassing graag te willen, graag bereid te zijn daarvoor geld uit te geven.

Ankersmit wijst van de hand dat de politiek een voedingsbodem legt voor individuele acties. Hij verklaart de man in Oslo voor gek. Deze wetenschapper is alleen geen gedragswetenschapper. Wanneer in het strafproces vastgesteld wordt door gedragsdeskundigen dat Anders Breivik gek is, heeft dat consequenties voor de straf die hij zal krijgen. Het is dus nogal wat om als wetenschapper (dr. in de geschiedenis en filosofie) in dit stadium te roepen dat deze man gek is. Gek dan in de wetenschappelijke betekenis van gek. Dus gek in termen van bijvoorbeeld schizofreen, psychotisch, paranoïde. Dat moet volgens mij eerst nog onderzocht worden door gedragswetenschappers.

Ankersmit praat in het verband van het onderwerp van dit artikel over ‘De politiek vergiftigen met verbanden die er niet zijn’. Het is juist dat de politiek geen nauwkeurig sturende macht heeft over het gedrag van enkelingen. Dat de politiek geen gebruik maakt van kanalen waarmee het gedrag van enkelingen goed te beïnvloeden is. Maar denk eens aan je navigator. Op die van mij staat bij het opstarten van de software dat de regels van de verkeerswet voorgaan. Op de eerste exemplaren stond dat niet. Dat was een kwestie van ervaringsleren door de fabrikant. De navigator beïnvloedt chauffeurs in hun gedrag. Dat komt vooral door de toon in combinatie met de concrete aanwijzing. ‘Nu naar rechts! ‘Denk aan uw snelheid!’ Reclamefilmpjes laten koddige situaties zien: hoe iemand bij de opdracht links af te gaan in de sloot rijdt of in de bosjes omdat de navigator van slag was. Of hoe iemand door rood licht rijdt omdat op dat moment de navigator zegt dat hij rechtdoor moest rijden.

De conclusie
In de politiek wordt momenteel gesproken over concreet gedrag van mensen. En vaak in afwijzende zin en prominent in het nieuws. Dan gaat het de politici om gedrag dat niet aansluit bij onze cultuur. De televisie en de radio staan dan misschien net iets verder weg van de ontvanger dan de navigator in de auto. En de momenten waarop de uitspraken gedaan worden, hebben ook niet direct betrekking op de actualiteit in de huiskamers. Wel is aangetoond dat een persoon die wij niet persoonlijk kennen, invloed kan hebben op ons (rij)gedrag. Zo hebben popidolen invloed op het gedrag van tieners. Mijn stelling is dat bewúste pogingen tot beïnvloeding van gedrag langs kanalen die bestemd zijn voor massacommunicatie onverstandig is: de terugkoppeling per ontvanger ontbreekt omdat het directe persoonlijke contact er niet is. Het is dus niet mogelijk voor de zender om te weten wat er gebeurt met de boodschap. De ontvanger voelt zich wel sterk aangesproken met de boodschap. Hij herkent de taal maar al te goed. Daarin is de zender getraind.

Of moeten we straks voorafgaande aan een uitzending van een politieke discussie deze waarschuwing laten zien: Pas op, het burgerlijk wetboek en de grondwet gaan voor. Het is mogelijk dat u als gewone burger strafbaar bent wanneer u de uitspraken van de politicus over bepaalde groepen in onze samenleving vertaalt naar uw handelen in uw fysieke omgeving, al of niet met een door u zelf bedacht eigen scenario!...